De verhalen in dit inspiratiemagazine (september 2025) laten zien wat er mogelijk is als mensen hun schouders zetten onder verandering. Gedreven professionals uit allerlei sectoren delen hoe zij samenwerken aan oplossingen voor de grote vraagstukken van deze tijd. Met de natuur als een bondgenoot waar we op kunnen bouwen. De natuur kan ons helpen bij de vraagstukken over klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit, druk op de zorg, de landbouw en het behoud van een fijne leefomgeving. We moeten anders kijken én anders doen. De natuur niet langer te zien als kostenpost of decor, maar als gulle partner. Natuur zorgt voor schone lucht, water, voedsel, verkoeling en ontspanning. Natuur biedt rust en verbindt mensen met hun omgeving.

UU Innovatieproject GEO2-2273 Innovatieproject 1 Faculteit Geowetenschappen Natuurwetenschappen & Innovatiemanagement. Rapport (45 p) en 1 bijlage (factsheet, 2 p), getiteld "Bodem voor de toekomst: Kansrijke natuurinclusieve landbouw voor Gelderland". economisch levensvatbaar blijven. Traditionele landbouwmethoden maken het lastig om beide doelen tegelijk te behalen, wat de noodzaak versterkt om te kijken naar natuurinclusieve alternatieven. In dit project is daarom onderzocht welke van drie natuurinclusieve maatregelen het meest kansrijk is voor toepassing in Gelderland. De drie onderzochte opties zijn: (1) slimme vruchtwisseling met bodemsensoren, (2) niet-kerende grondbewerking (NKG), en (3) de teelt van olifantsgras (een snelgroeiend gewas dat weinig input vereist, veel CO₂ opslaat en bruikbaar is voor biobased toepassingen zoals energie of bouwmateriaal). Om tot een afgewogen advies te komen, zijn de drie alternatieven vanuit verschillende perspectieven geanalyseerd. In deelanalyse 1 lag de nadruk op de technologische werking, duurzaamheid en financiële haalbaarheid van elke maatregel. Hierbij is onder andere gekeken naar CO₂-reductie, bodemgezondheid, ruimtegebruik, inputefficiëntie, investeringskosten en het financiële rendement op lange termijn. In deelanalyse 2 is onderzocht hoe de drie maatregelen sociaal-maatschappelijke verankerd kunnen worden. Hiervoor is gebruikgemaakt van het Technologisch Innovatiesysteem (TIS)-raamwerk, waarmee per maatregel de mate van kennisontwikkeling, marktvorming en mobilisatie van middelen is geëvalueerd. Deze factoren bepalen in sterke mate of een innovatie op grote schaal kan worden toegepast en daadwerkelijk gedragen wordt door de sector. De inzichten uit beide deelanalyses zijn samengebracht in een Multi-Criteria-Analyse (MCA), waarmee de maatregelen uitgebreid met elkaar zijn vergeleken. Op basis daarvan geven we in dit eindrapport een onderbouwd advies aan de provincie Gelderland over welke maatregel technisch haalbaar, economisch rendabel en sociaal ingebed genoeg is om daadwerkelijk impact te maken in de regio.

In het Buijtenland van Rhoon werken boeren samen met natuurorganisaties aan het herstel van de biodiversiteit. De betaling zal niet volledig uit de markt komen. Goed scoren op biodiversiteit kan alleen met een extra steuntje in de rug. Samen met akkerbouwer Adjan Vos, onderzoeker Udo Prins van het Louis Bolk Instituut en programmamanager Jeanette Verdonk nemen we een kijkje in het Zuid-Hollandse gebied waar natuur en landbouw samengaan.

Poster die visualiseert hoe de Green Deal Natuurinclusieve Landbouw Groen Onderwijs zich heeft ontwikkeld van idee in 2019 naar resultaten in 2025. Een overzicht van wat er in 6 jaar is bereikt en geproduceerd.

UU Innovatieproject GEO2-2273 Innovatieproject 1 Faculteit Geowetenschappen Natuurwetenschappen & Innovatiemanagement. Rapport (60 p) en bijlage (factsheet, 2 p). De Nederlandse landbouw staat onder toenemende ecologische, maatschappelijke en beleidsmatige druk. Boeren worden geconfronteerd met steeds strengere vereisten op het gebied van biodiversiteit, waterkwaliteit en klimaatadaptatie, terwijl hun verdienmodel onder spanning staat (Rijksoverheid, 2022b). Binnen deze context vormt het ANLb een belangrijk beleidsinstrument. Het ANLb biedt boeren vergoedingen voor natuur-inclusieve maatregelen zoals kruidenrijk grasland, bufferstroken en slootbeheer (Boerennatuur, 2025). Toch is de effectiviteit van het ANLb in de praktijk beperkt. Eerdere evaluaties signaleren drie terugkerende knelpunten: hoge uitvoeringskosten, onvoldoende meetbaarheid van ecologische effecten en een gebrekkige integratie van digitale monitoring (Rijksoverheid, 2022a; Runhaar, 2017). Dit onderzoek richt zich specifiek op het derde knelpunt: digitale monitoring. Deze afbakening is gekozen omdat betrouwbare data over ecologische prestaties essentieel zijn voor resultaatgericht beleid. Zonder meetbare effecten blijven subsidies generiek, en worden zowel de effectiviteit als efficiëntie van het ANLb ondermijnd (Rijksoverheid, 2021). Om te verkennen hoe digitale monitoringstechnologie kan bijdragen aan doelgerichter natuurbeheer, zijn drie maatregel-technologiecombinaties geselecteerd: (1) kruidenrijk grasland met drones voor vegetatiemonitoring, (2) bufferstroken gemonitord via NDVI-satellietbeelden en (3) waterkwaliteitsbeheer met sensortechnologie. De drie maatregel-technologiecombinaties zijn inhoudelijk verschillend, maar beleidsmatig goed vergelijkbaar: elk alternatief koppelt een ANLb-maatregel aan digitale monitoring met als doel ecologische prestaties beter meetbaar en stuurbaar te maken. Ze variëren in aspecten zoals complexiteit, schaalbaarheid en vereiste gebruikersinteractie, maar delen het onderliggende streven naar resultaatgericht natuurbeheer. Juist deze combinatie van onderlinge variatie en gedeeld beleidsdoel maakt de alternatieven geschikt voor een MCA, die is ontworpen om beleidsopties met meerdere, en soms conflicterende, beoordelingscriteria transparant en systematisch te vergelijken (Dodgson et al., 2009; Ferla et al., 2024). De centrale onderzoeksvraag van dit rapport luidt als volgt: Welk natuur-inclusieve ANLb-alternatief, versterkt met digitale monitoring, biedt het meeste vooruitzicht op een duurzaam verdienmodel voor boeren in Nederland?

UU Innovatieproject GEO2-2273 Innovatieproject 1 Faculteit Geowetenschappen Natuurwetenschappen & Innovatiemanagement. Rapport (47 p) en 1 bijlage (2 p). De Nederlandse landbouwsector staat voor een lastige, onvermijdelijke opgave, namelijk verduurzaming. Nu met een groeiende druk van onder andere: klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit en maatschappelijke roep voor eerlijkere voedselsystemen wordt natuurinclusieve landbouw steeds vaker geopperd als een interessante, haalbare en wenselijke richting. In het Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) is natuurinclusieve landbouw gepositioneerd als een belangrijke strategie bij de ecologische draagkracht van het landbouwsysteem. Dit wordt versterkt zonder het verdienvermogen van boeren te ondermijnen. Echter verloopt de transitie naar natuurinclusieve landbouw in de praktijk trager dan gehoopt. In dit rapport worden drie alternatieven binnen de kaders van natuurinclusieve landbouw onderzocht. Deze zijn geselecteerd op basis van input vanuit de opdrachtgever en hun bekendheid binnen praktijknetwerken: robuuste koeienrassen, boslandbouw en gemengde teelt. Elk van deze opties is een andere benadering van natuurinclusieve bedrijfsvoering, met elk hun eigen kansen en uitdagingen. Om deze opties met elkaar te kunnen vergelijken is gebruikgemaakt van een Multi Criteria Analyse (MCA). Deze methode maakt het mogelijk om zowel technische, financiële als sociaal-maatschappelijke aspecten systematisch te wegen.

Klompe Landbouw laat graag de resultaten zien van regeneratieve landbouw. De grond houdt water beter vast, maar voert bij te veel neerslag ook sneller af. Daarnaast ontwikkelen gewassen meer wortels en zijn ze vitaler.

Deze kansentabel natuurinclusieve akkerbouw is een hulpmiddel om het gesprek tussen gebiedspartijen te faciliteren, zodat akkerbouwers, medewerkers van overheden, waterschappen en landschapsorganisaties, gezamenlijk invulling kunnen geven aan de ontwikkeling van een gebied.

Deze inspiratiekaart is een voorbeeld voor de zuidelijke heideontginningen in Noord-Brabant en Noord-Limburg, waarin meerdere natuurinclusieve maatregelen gecombineerd worden om te komen tot herstel van de Basiskwaliteit Natuur: van teeltmaatregelen tot inrichting van het landschap.

De kansentabel voor natuurinclusieve akkerbouw geeft een breed overzicht van opties die in akkerbouwgebieden bijdragen aan herstel van biodiversiteit. De maatregelen zijn ingedeeld in tien ‘knoppen om aan te draaien’: een deel heeft een directe relatie met de teelt, zoals gewaskeuze, bodembewerking en bemesting, het andere deel gaat vooral over de inrichting van het landschap, zoals hagen en slootkanten.

Deze inspiratiekaart is een voorbeeld voor het zuidwestelijk kleigebied in Zeeland en West-Brabant, waarin meerdere natuurinclusieve maatregelen gecombineerd worden om te komen tot herstel van de Basiskwaliteit Natuur: van teeltmaatregelen tot inrichting en beheer van het landschap.

Deze inspiratiekaart is een voorbeeld voor de Veenkoloniën in Drenthe en Groningen, waarin meerdere natuurinclusieve maatregelen gecombineerd worden om te komen tot herstel van de Basiskwaliteit Natuur: van teeltmaatregelen tot inrichting van het landschap.

Poster Regiodeal natuurinclusieve landbouw.

Een krachtige regeneratieve techniek uit Duitsland verovert langzaam ook Nederland: Flächenrotte (ongeveer 'oppervlakte-vertering'). In combinatie met kruidenferment biedt deze aanpak een effectieve manier om groenbemesters om te vormen tot actief bodemleven, dat voeding en ondersteuning biedt aan het volggewas. In deze video laat Erwin Westers van bioboerderij Horaholm zien hoe deze methode in de praktijk wordt toegepast en waarom ze zo goed past binnen een regeneratief teeltsysteem. De techniek is geïnspireerd op het werk van Dietmar Näser en Friedrich Wenz, twee grondleggers van regeneratieve landbouw. (Nederlands gesproken met Nederlandse ondertiteling).

Het concept Basiskwaliteit Natuur (BKN) heeft als doel de condities voor algemene soorten te verbeteren. Het Louis Bolk Instituut staat aan de basis van het concept Natuurinclusieve Landbouw (NIL). Deze factsheet zet uiteen wat de essentie is van beide concepten en laat zien hoe ze elkaar kunnen versterken.

In Nederland zijn er tal van initiatieven met als doel biodiversiteitsherstel. Vanuit de soortenorganisaties wordt recent veel gewerkt met het concept Basiskwaliteit Natuur (BKN). Binnen de landbouw werkt men vooral aan en met het concept Natuurinclusieve Landbouw (NIL). In deze whitepaper leggen we beide concepten en hun implementatie in praktijk naast elkaar. We onderzoeken overeenkomsten en verschillen en identificeren kansen voor samenwerking en versterking.

Deze verkennende studie biedt handvatten voor het beoordelen van de relevantie van het stimuleren van agroforestry en landschapselementen voor het realiseren van beleidsdoelen. Daarnaast biedt het ook een evaluatiekader voor agroforestry-ondernemers. Het kwantificeren van de (ecosysteem)diensten van agroforestry en landschapselementen staat centraal. Er is aandacht voor de bruikbaarheid van bestaande ecosysteemrekenmodellen, methodische aanpassingen om verschillende systemen op een vergelijkbare manier te kunnen volgen en hoe rekening te houden met de contextuele verschillen van de plek.

Wat kan weerbaar kweken in de praktijk inhouden? Hoe kun je ziekten, plagen en onkruid geïntegreerd beheersen? Lees en gebruik de leidraad van LTO Bomen, Vaste planten en Zomerbloemen waarin alle kennis en ervaringen uit de innovatiekringen zijn verwerkt.

Overzicht van de resultaten van de Green Deal Natuurinclusieve Landbouw Groen Onderwijs 2019-2025. Deze video werd officieel gepresenteerd op Het Grote GroenPact Event op 11 september 2025 te Wilp en was onderdeel van de afronding van het zesjarige project.

Telers worden gestimuleerd om biodiversiteit op hun bedrijf te vergroten, bijvoorbeeld door groenstroken aan te leggen. Tegelijk heerst er onzekerheid over mogelijke risico’s, zoals toename van plagen. Dit project voorziet in de kennisbehoefte van telers, adviseurs, studenten en docenten over Functionele Agrobiodiversiteit (FAB): hoe groenstroken slim in te richten zodat ze bijdragen aan bestuiving, natuurlijke plaagbestrijding of landschapsverfraaiing, zonder nadelige gevolgen voor het gewas. Binnen dit KoM-project is een interactieve tool ontwikkeld die gebruikers helpt bij de keuze van geschikte planten voor groenstroken, afgestemd op hun doel en teeltplan. De tool geeft per plantensoort inzicht in functie, risico’s (zoals ziekten of aaltjes) en onzekerheden in de beschikbare kennis. De inhoud is gebaseerd op eerder ontwikkelde kaders binnen PPS FAB+ en wordt verrijkt met feedback van een gebruikersgroep van telers en adviseurs. De doelgroep is bereikt via online demonstraties, workshops, presentaties, artikelen in vakbladen, advertenties, een webinar, nieuwsbrieven en sociale media. Het draagt bij aan de implementatie van het GLB en het versterken van de relatie tussen landbouw en natuur.